-
Tomb of Rudaki, the “father of Persian literature”, in Panjakent – Мақбараи Рӯдакӣ, “падари адабиёти тоҷикӣ, дар Панҷакент
Хостам фикрамро дар бораи фарқият байни форсии эронӣ, афғонию тоҷикӣ баён кунам, чунки ҳозир як баҳс вуҷуд дорад, ки агар форсию тоҷикӣ ду лаҳҷаи стандартӣ аз як забон (муқоиса кунед: англисии бритониёию англисии амрикоӣ) ё ду забон ки иртиботи наздик доранд аммо фарқкунандаанд (муқоиса кунед: шведию норвегӣ). Бо истифода аз ду хатти тамоман гуногун чизҳо мушкилтар мешаванд – хатти форсӣ-арабӣ барои забонҳои форсию дарӣ истифода мебаранд, дар ҳоле ки аз аввали асри гузашта хатти кириллӣ барои тоҷикӣ истифода шудааст.
Тоҷикӣ бисёр луғати қадимӣ дорад, ки дар Эрони ҳозира он ҷо истифода намебаранд ва фонологияи тоҷикӣ садоҳо аз замони ташкилёбии Форсии Миёна дорад, ки дар Эрон гум карданд (масалан ‘е’-и кӯтоҳ дар калимаҳои “пеш” ва “шер”). Аммо ба забони тоҷикӣ луғату ҳуруфи зиёдии русӣ ворид шуданд, алалхусус ба забони кӯчагӣ. Баъзан ҳатто оилаи тоҷикии ман калимаи расмӣ ба тоҷикӣ намедонанд чунки ба истифодаи калимаҳои одии русӣ одат кардаанд (масалан “стол” ба ҷои “миз” тоҷикон бештар медонанд).
Маълум аст, ки дар бисёр лаҳҷаҳо – калимаҳои умумӣ гуногун гуфта мешаванд. Калимаҳо барои “калон, хурд, илтимос, раҳмат, чӣ хел, нағз ва дигарҳо” аз забони форсӣ тамоман фарқ доранд. Дар аввалин ҳафтае, ки дар Тоҷикистон будам, дар сӯҳбат бо тоҷикҳо ҳамеша мушкилӣ мекашидам чунки калимаҳои умумии хоси лаҳҷаи тоҷикиро намедонистам.
Хулас, афкорам дар бораи забони форсӣ/тоҷикӣ, ки нағзашон мебинам зиёдаст. Бисёр калимаҳо, ки барои танхо сипосгузорӣ истифода мешаванд дар ин забон мавҷуданд, вале истифодабариашон куллан фарк мекунад. Ман нуҳ тарзи маъмули онҳоро шумурдам ва ба шумо пешниход менамоям.
1. Мамнун/ممنون. Маънояш “сипосгузорӣ” ба арабист.
2. Сипос/سپاس. Ин суннатитарин калима барои гуфтани ташаккур ё сипос аст. Ба кор меравад дар Эрон одамон, ки мехоҳанд ватандӯсту эронгаро ба назар биёянд, аз ин калима зиёд истифода мекунанд. Вале одатан калимаи фаронсавиро истифода мекунанд…
3. Мерсӣ/مرسی.
4. Дастат дард накунад/دستت درد نکند. Ё ҳатто дасти гулат дард накунад.
5. Ташаккур/تشکر. Ин оддитарин намуди сипосгузорӣ дар Афғонистон аст вале онро дар ҳама ҷо мефаҳманд.
6. Муташаккирам/متشکرم. Ин ҳам аз худи калимаи ташаккур гирифта шудааст лекин бештар расмист. Дар Эрон маъмулан талаффузаш ҳамин аст…
7. “Мучакирам”/مچکرم.
8. Раҳмат/رحمت. Ин фақат дар Тоҷикистон истифода мешавад.
9. Раҳмати калон/رحمت کلان. Ин “калька” (тарҷумаи мустақим) аз русӣ “большое спасибо” аст.
Дар охир мехоҳам бо шеъре аз Мӯъмин Қаноат дар барои зебогии забонҳои форсӣ/тоҷикӣ/дарӣ тамом кунам:
“Қанд ҷӯӣ, панд ҷӯӣ, эй ҷаноб,
Ҳар чӣ мегӯӣ бигӯ,
Беканор баҳрест, гавҳар беҳисоб,
Ҳар чӣ мегӯӣ бигӯ.
Форсӣ гӯӣ, дарӣ гӯӣ, варо,
Ҳар чӣ мегӯӣ бигӯ,
Лафзи шеъру дилбарӣ гӯӣ варо,
Ҳар чӣ мегӯӣ бигӯ.
Баҳри ман танҳо забони модарист,
Ҳамчу шири модар аст,
Баҳри ӯ ташбеҳи дигар нест,
Чунки меҳри модар аст.”
I wanted to explain a little about the differences between Iranian Farsi, Afghan Dari and Tajiki, because currently there is a debate about whether Farsi and Tajiki are two standardised dialects of the same language (compare British vs American English) or two closely related but distinct languages (compare Swedish and Norwegian). Things are complicated further by the use of two completely different writing systems: the Perso-arabic script to write Farsi and Dari, while for the last century the Cyrillic script has been used to write Tajiki.
In Tajiki there is a lot of old-fashioned vocabulary that has fallen out of use in contemporary Iran and the phonology of Tajiki contains sounds from the Middle Persian period which have been lost in modern Farsi (such as the short ‘e’ in the words “pesh” and “sher”). However, Tajiki has also taken in a lot of Russian words, especially in colloquial speech. Sometimes even my host family don’t know the “proper” Tajiki word because they’re so used to using the Russian word (such as “stol” in place of “miz”).
It’s clear that – like in many dialects – it’s the most common words that are different. The words for “big, small, please, thank you, how, good, etc” are all completely different to Farsi. When I first arrived in Tajikistan, I found it difficult conversing with Tajiks at first because I didn’t know these common words that were different.
In short there are a lot of things that I love about the Persian language. There are also a lot of ways to say thank you in Persian, but their usage varies considerably. I’ve counted nine common ways of saying thanks in Persian:
1. Mamnoon. Meaning grateful in Arabic.
2. Sepaas. This is the most traditional word for thank you, used by language purists. Although in Iran the most common way to say thank you is the French way…
3. Mersi.
4. Dastat dard nakonad. “May your hand not hurt”. Or even “may your flower hand not hurt”.
5. Tashakkor. This word is most common in Afghanistan but is understood by all Persian speakers.
6. Moteshakkeram. This is from the same Arabic root as tashakkor but it’s a lot more formal. In Iran it’s normally pronounced…
7. Mochakeram.
8. Rahmat. This is only used in Tajikistan.
9. Rahmati kalon. This is a calque (direct translation) from the Russian “bolshoye spasiba” meaning “big thanks”.
To finish I wanted to end with a poem by Mu’min Qanoat about the beauty of the Persian language and it’s dialects.
“If you search sugar, if you search advice, hey mister,
Say everything you say,
It’s a limitless sea, with countless pearls,
Say everything you say.
Say everything, whether it’s Farsi or Dari you speak,
Say those beautiful poetic words,
Say everything you say.
For me only my mother tongue,
Is like my mother’s milk,
For it has no other comparison,
Such is my mother’s love.”
“Qand jui, pand jui, ey janob,
Har chi megui, bigu,
Bekanor bahrest, gawhar behisob,
Har chi megui, bigu.
Forsi gui, Dari gui, varo,
Har chi megui, bigu,
Lafzi she’ru dilbari gui varo,
Har chi megui, bigu.
Bahri man tanho zaboni modarist,
Hamchu shiri modar ast,
Bahri u tashbehi digar nest,
Chunki mehri modar ast.”